گلیم دستباف
گلیم دستباف نوعی از فرش است با این تفاوت که گلیم بدون پرز است و با درگیری تار و پود به یکدیگر بافته می‌شود. در بافت آن از دستگاهی کمکی نظیر ماسوره استفاده نمی‌شود. این مورد باعث تفاوت اساسی بین فرش و گلیم و جاجیم است.
این فرش از پشم حیوانات اهلی و بر روی دار بافته می‌شود. اغلب تار آن پنبه و پشم و بعضا نخ ابریشم و پود آن از نخ های پشمی و کرک و ابریشم رنگ شده است.
گلیم بافی یکی از صنایع دستی غنی و کهن ایران است که پیشینه آن به چندین هزار ساله قبل برمی‌گردد. این هنر، در جای جای ایران گسترده است و به صورت حرفه‌ای انجام می‌شود. گلیم بافی در استانهای لرستان، سیستان و بلوچستان، خراسان، فارس و … از دیرباز رواج داشته است.
گلیم یا پلاس در زبان فارسی و در منطق مختلف جهان اسامی مختلفی دارد.در افغانستان گلیم، در اوکراین گیلیم، در رومانی چیلیم، در قفقاز بداس، در سوریه و لبنان لیاط، و در کشورهای ترکیه و لهستان و مجارستان و عربستان کیلیم نامیده می‌شود.
گلیم بافی از دیرباز تا امروز
انسان از زمان های گذشته از پوست شکار به عنوان لباس و پوشش و محافظ بدن در برابر سرما و گرما و همچنین به عنوان زیر انداز و روانداز چهارپایان استفاده كرده است و با رواج دامداری و ریسیدن پشم، بافندگی در ميان قبایل ابتدائی رواج یافت و جزو اولین هنرها و صنایع قبیله ای است.
دقیقا مشخص نیست كه اولین بار در کجا و توسط کدام قوم بافت پارچه كه همزمان با شروع بافت گلیم است صورت گرفته اما بر اساس کاوش‌های باستان شناسی شواهدی مبنی بر بافندگی در ميان اقوام ساکن در فلات ایران و سرزمین‌های اطراف آن به دست آمده است.
مثلا در غارهای جنوب شرقی دريای مازندران (غارهایی در نزديكی بهشهر) آثاری یافت شده است که نشان از پرورش دام و ریسیدن پشم و موی آنها به دست اهالی این منطقه در حدود 8000 سال پیش را به اثبات می‌کند.
همچنین تکه پارچه ای 8000 ساله که از موی بز بافته شده در کرانه های دريای مازندران و پارچه كتانی 6000 ساله‌ای هم در شوش به جای مانده است. با وجود همه این شواهد نمی‌توان تاریخ دقیق برای بافت اولین گلیم تخمین زد.
انواع گلیم دستبافت از نظر بافت
گلیم دستبافت به سه روش بافته می‌شود:
گليم ساده باف
در این نوع بافت، تار و پودها یکی در میان از لابلای هم عبور می‌کنند. این نوع گلیم از روی نقشه بافته نمی‌شود و نقوش آن حاصل ذهن هنرمند بافنده است. از منحنی در این نقوش کمتر استفاده می‌شود و بیشتر نقوش هندسی است.
دستگاه گليم ساده باف از يک كجو و چوب كمكی تشكيل شده و گليم به طور يكنواخت روی آن بافته می‌شود.
گليم برجسته
گلیم برجسته با زمینه ساده بافته می‌شود و شبیه به فرش پرزدار است. این گلیم نقشه دارد و از روی نقشه و بر روی چله گره می‌زنند و در انتهای کار پرزهای اضافی را با قیچی کوتاه می‌کنند.
گلیم ورنی
به این نوع گلیم سوزنی هم گفته می‌شود. بافت این گلیم شبیه گلیم ساده بافت است و با نقشه ذهنی و با نقوش هندسی بافته می‌شود همچنین بدون پرز و یک رو است. تفاوت آن با بافت ساده در این است که به سبک پود پیچی یعنی گذراندن پود اصلی از تار و پیچش نخ خامه به دور نخ‌های تار شکل گرفته و نقش می پذیرد.
تفاوتی که در بافت گلیم ورنی وجود دارد این است که در گلیم، بافت ب بافته می‌شود. گره‌های منقطع زده می‌شوند و نقوش توسط پود ایجاد می‌شوند و تار توسط پود کاملاً پوشیده می‌شود، در حالیکه در بافت ورنی ایجاد طرح و نقوش بر سطح آن توسط پودگذاری اضافی حاصل می‌شود. به پود اضافی، که پود اصلی گفته می‌شود که مانند پود گلیم ساده باف به صورت ساده از بین تارها رد نمی‌شود، بلکه به دور تار حرکت پیچشی و غیره منقطع دارد.
انواع گلیم ايرانی از نظر منطقه جغرافیایی
گلیم ایرانی در شهرهای مختلف، به شکلها و طرح‌های متفاوتی بافته می‌شود. این طرح و رنگ‌ها تابع سنت و فرهنگ آن منطقه است. در ادامه این مقاله به معرفی تعدادی از انواع گلیم ایرانی می‌پردازیم.
گلیم قشقایی
گلیم قشقایی به دست زنان و گاها مردان ایل قشقایی بافته می‌شود. مهمترین تولیدکننده گلیم قشقایی، اهالی دره شور هستند. این گلیم در آبان ماه سال ۱۳۹۲ نشان اصالت یونسکو را دریافت کرد.
گلیم قشقایی از رنگهایی شاد و پر انرژی بافته می‌شود که کمتر مشابه آن دیده می‌شود. به کاربردن رنگهایی تند و روشن، مانند قرمز و زرد زیبایی این گلیم را دوچندان کرده است.
گلیم‌ها اکثرا از پشم بافته می‌شوند ولی عشایر قشقایی، هم از نخ و هم پشم برای بافتن گلیم استفاده می‌کنند.
ویژگی دیگر این گلیم استفاده از اشکال هندسی نظیر هشت ضلعی، ستاره هشت پر، اشکالی مانند آهو و بز در آن است که زیبایی و جلوه خاصی به این گلیم بخشیده است.
گلیم شاهسون
گلیم شاهسون بر اساس اقوام شاهسون خود به چند دسته شاهسون مغان، شاهسون هشترود و شاهسون بیجار، خمسه، ساوه، میانه، ورامین و قزوین تقسیم بندی می‌شود که هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارند.
در گلیم‌های شاهسون از نگاره‌های بزرگ و برجسته استفاده شده است. این نگاره‌ها به صورت ردیفی در گلیم‌ها بافته می‌شود و توسط نوارهایی باریک با طرح‌های ظریف‌تر و پیچیده‌تر و پیچ باف از یکدیگر جدا می‌شوند. در بسیاری از این گلیم‌ها نیز نگاره‌های خرچنگ مانند و لوزی‌های قلاب شکلی وجود دارد که نمونه‌های آن در اکثر دست بافته‌های ترک، از آسیای مرکزی تا آناتولی، به چشم می‌خورد.
معمولاً این نگاره‌هابه شکل s بوده و ساده بافته می‌شود و اگر بافتی پیچیده داشته باشد، به شکل اژدها دیده می‌شوند. اغلب شاهسون‌ها بافنده کیف و مفرش هستند. در کیف‌ها و چنته‌های شاهسون، اغلب از روش‌های پیچ بافی، اشکال حیوانات، پرندگان، گل‌ها و ستارگان به چشم استفاده می‌شود.
گلیم افشار
قوم افشار در میان اقوام دیگر ایرانی پراکنده شده است، طرح‌های گلیم خود را هم از روی این اقوام اقتباس نموده و طرح و نقشه منحصر به فردی ندارند. برای همین برای یک بیننده عادی و غیر متخصص تشخیص آنها از سایر انواع آن دشوار است.
گلیم افشار نیز در مناطق مختلف ایران بافته می‌شود از جمله گلیم افشار خوزستان، گلیم افشار آذربایجان، گلیم افشار خراسان و گلیم افشار کرمان.
گلیم ترکمنی
گلیم ترکمنی سبک و محکم است. در این گلیم‌ها رنگ مهمترین عامل است و رنگ قرمز با سایه روشن‌های مختلف نقش ویژه ای دارد، رنگ‌های دیگر نارنجی، آبی، سبز و گاهی زرد است. این رنگ‌های متضاد هماهنگی چشم نوازی به وجود می‌آورند.
گلیم خمسه
کلمه خمسه به معنی پنج است و به پنج ایل شیراز بر می‌گردد که عبارتند از:
۱. اینانلو ۲. بهارلو ۳. شیباری ۴. جباره ۵. مبسیری
گلیم افشار تأثیر مهمی بر ترکیب‌بندی بافت خمسه گذاشته است. اکثر گلیم‌های خمسه، بافت چاکدار یا متصل جفت قلاب دارند و با تارهای نخی بافته شده‌اند.
بعضی از گلیم‌های خمسه زمینه‌ای بزرگ و سفید با نقوشی از حیوانات اهلی مانند طرح مرغی که در این منطقه متداول است، دارند.
یکی دیگر از متداول‌ترین طرح‌های این گلیم زمینه‌ای طبیعی به رنگ تیره است که در آن نقوش ستارگان مورب و به صورت لوزی‌های تودرتو بافت شده‌است. گلیم‌های ستاره‌ای را اکثرا کم عرض می‌بافند و سپس به یکدیگر می‌دوزند.
گلیم سنه
سنه همان سنندج امروزی است که نام خود را به دسته‌ای از گلیم‌های ظریف بافت قرون ۱۸ و ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ داده است.
بافت این گلیم از نوع بافت چاکدار است.گلیم سنه بافتی منحنی دارد و این وجه تمایز آن از سایر مناطق است زیرا همانطور که قبلا گفتیم، در اکثر مناطق نقوش به شکل هندسی بافته می‌شود.
نقوش بیشتر به شکل گل و بته است و در ترنج میانی یک نقش جدولی و یا مشبک دارد که داخل هر یک از آنها دسته گل‌های کوچکی معروف به طرح هراتی دیده می‌شود. طرح‌های گل و بته‌ای از قلاب دوزی و زری دوزی‌های دوره صفوی الهام گرفته شده است.
ارزش جهانی و واقعی گلیم سنندج توسط کلکسیونرها در مزایده های دهه های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ شناخته شده است و بالاخره در سال های ۱۹۸۰ گلیم «سنه» به اعتبار شایسته خود در دنیای غرب دست یافت.
نقوش اصلی که در کردستان رایج است عبارتند از: ماهی درهم، گل چینی، گل میرزا علی، گل وکیلی، گل جرسه، گل فرنگ، گل و گلدان، گل چایی، دست و دلبر، نقشه موسایی، نقشه قفقاز، گل و طوطی، بازو بند، محرمات، قاب قرآن و در سال های اخیر نقشه های دیگری چون توت فرنگی و گل جرسه پیوندی در ردیف نقشه های سنتی قرار گرفته است.
گلیم سنه در مناطق مختلف کردستان بافته می شود اما مرکز اصلی گلیم سنه شهر سنندج است که با آموزش این شیوه بافت در اکثر شهرها و بسیاری از روستاهای استان بافت می‌شود.
